मोजमाप साधने MCQ Quiz in मराठी - Objective Question with Answer for Measuring Instruments - मोफत PDF डाउनलोड करा

PMMC साधन

याचा अर्थ कायमस्वरुपी चुंबक फिरमारे कॉइल उपकरण आहे.

स्थिर चुंबकीय क्षेत्र तयार करण्यासाठी जे साधन कायम चुंबक वापरते ज्यामध्ये कॉइल फिरते त्याला कायम चुंबक मुव्हिंग कॉइल किंवा PMMC उपकरण म्हणून ओळखले जाते.

हे कायम चुंबकाच्या क्षेत्रात ठेवलेल्या फिरत्या कॉइलवर टॉर्क लावले जाते या तत्त्वावर चालते.

PMMC साधनाची वैशिष्ट्ये

• एकसमान स्केल
• उच्च टॉर्क ते वजन गुणोत्तर
• फक्त DC मोजमापांसाठी वापरले जाते
• भटक्या चुंबकीय क्षेत्राचा प्रभाव नाही.
• हिस्टेरेसिस नुकसान नाही

मेगरमध्ये टॉर्क नियंत्रित करणे कॉइलद्वारे प्रदान केले जाते.

मापन यंत्रांमध्ये टॉर्क

1.) विक्षेपित टॉर्क 

विक्षेपित टॉर्कमुळे मूव्हिंग सिस्टम त्याच्या शून्य स्थितीतून हलते.
विद्युत् प्रवाह किंवा व्होल्टेजच्या खालीलपैकी एक किंवा अधिक प्रभाव वापरून विक्षेपित टॉर्क तयार केला जातो.

उपकरण	प्रभावाचा प्रकारण
हलणारे लोखंड	चुंबकीय प्रभाव
हलणारे कॉईल	इलेक्ट्रोडायनामिक प्रभाव
डायनामोमीटर प्रकार	इलेक्ट्रोडायनामिक प्रभाव
इंडक्शन प्रकार	इलेक्ट्रोमॅग्नेटिक इंडक्शन

 

2.) टॉर्क नियंत्रित करणे

• कंट्रोलिंग टॉर्क (Tc) विक्षेपित टॉर्कला विरोध करतो आणि फिरत्या सिस्टीमच्या विक्षेपाने वाढतो.
• पॉइंटर अशा स्थितीत विश्रांती घेतो जिथे दोन विरोधी टॉर्क समान असतात (Tc = Td).
• विक्षेपित टॉर्क काढून टाकल्यावर कंट्रोलिंग टॉर्क पॉइंटरला परत शून्यावर आणतो.
• इंडिकटिंग इन्स्ट्रुमेंट्समधील कंट्रोलिंग टॉर्क एकतर स्प्रिंग कंट्रोल किंवा गुरुत्वाकर्षण नियंत्रणाद्वारे प्रदान केला जातो.

3.) ओलसर टॉर्क -

• ओलसर टॉर्क ओलसर किंवा थांबविण्याच्या शक्तीद्वारे तयार केला जातो, जो फक्त जेव्हा चालत असतो तेव्हाच चालते आणि नेहमी त्याच्या हालचालीला विरोध करते.
• पॉइंटरला त्वरीत विश्रांती देण्यासाठी अशा टॉर्कची आवश्यकता असते.
• जर ओलसर टॉर्क नसेल, तर मूव्हिंग सिस्टमच्या जडत्वामुळे, विश्रांती घेण्यापूर्वी काही काळ पॉइंटर त्याच्या अंतिम विक्षेपित स्थितीकडे फिरत राहील.
• इंडिकटिंग इन्स्ट्रुमेंट्समधील कंट्रोलिंग टॉर्क एकतर एडी विद्युत प्रवाह डॅम्पिंग किंवा एअर फ्रिक्शन डॅम्पिंगद्वारे प्रदान केला जातो.

व्हीटस्टोन ब्रिजचा वापर प्रतिरोध मोजण्यासाठी केला जातो.

व्हीटस्टोन ब्रिजचा वापर प्रतिरोध मोजण्यासाठी केला जातो.

व्होल्टेज आणि विद्युतप्रवाह मल्टीमीटरने मोजले जातात.

ऊर्जा वॅटमीटरने मोजली जाते.

प्रतिरोध, इंडक्टन्स आणि कॅपेसिटन्सचे मापन

प्रतिरोधाचे मापन	उच्च प्रतिरोध	मेगर सर्किट, चार्ज पद्धतीचे नुकसान
	मध्यम प्रतिरोध	प्रतिस्थापन पद्धत, ओहममीटर, व्हीटस्टोन ब्रिज
	कमी प्रतिरोध	केल्विन डबल ब्रिज, पोटेंशियोमीटर, अँम्पिअर-व्होल्टमीटर पद्धत
इंडक्टन्सचे मापन	उच्च Q मूल्य	हाय'ब्रिज
	मध्य Q मूल्य	मॅक्सवेल इंडक्टन्स कॅपेसिटन्स ब्रिज
	कमी Q मूल्य	ओवेन'स ब्रिज, अँडरसन ब्रिज
कॅपेसिटन्सचे मापन	लॉसी कॅपेसिटर	शेरिंग ब्रिज
	लॉसलेस कॅपेसिटर	डी-सौटी ब्रीज
वारंवारता मापन		विएन ब्रिज

व्हीटस्टोन ब्रिज

• व्हीटस्टोन पूल, ज्याला प्रतिरोध पूल असेही म्हणतात, पूल परिपथाचे दोन पाय संतुलित करून अज्ञात प्रतिरोधाची गणना करते. एका पायामध्ये अज्ञात प्रतिरोधाचा घटक समाविष्ट असतो.
• व्हीटस्टोन पूल परिपथामध्ये चार हात असतात, ज्यापैकी दोन हातांमध्ये ज्ञात प्रतिरोध असतात तर इतर दोन हातांमध्ये अज्ञात प्रतिरोध आणि परिवर्तनीय प्रतिरोध असतात.
• परिपथामध्ये गॅल्व्हनोमीटर आणि विद्युतचुंबकिय बल स्त्रोत देखील असतात.
• emf स्त्रोत आणि गॅल्व्हनोमीटर नेहमी विरुद्ध शाखेत जोडलेले असतात.

व्हीटस्टोन पुलाची शिल्लक स्थिती

विरुद्ध शाखेच्या प्रतिरोधाचे उत्पादन समान असणे आवश्यक आहे.

\(R_1R_x=R_2R_3\)

\({R_x\over R_3}={R_2\over R_1}\)

समतोल स्थितीत, गॅल्व्हानोमीटरद्वारे प्रवाह शून्य असतो, म्हणून ते शून्य विक्षेपण दर्शविते.

• 1000 V वगळता प्रश्नातील सर्व चाचणी व्होल्टता या उपकरणाच्या कमाल 600 V च्या व्होल्टतेपेक्षा कमी आहेत.
• त्यामुळे जास्तीत जास्त 600 व्होल्टवर चालणाऱ्या उपकरणांसाठी आवश्यक निरोधन रोध चाचणी व्होल्टता 1000 व्होल्ट आहे.
• चाचणी व्होल्टता सामान्यतः 500, 1000 किंवा 2500 V या क्रमात असतात ज्या हाताने चालवलेल्या जनित्राद्वारे तयार केल्या जातात.
• निरोधन रोध चाचणी ही एक विद्युत चाचणी आहे जी ओहममध्ये निरोधन रोध मोजण्यासाठी विशिष्ट प्रकार आणि व्होल्टेजचा स्तर वापरते.
• खालील सारणी BS 7671 ही आवश्यक चाचणी व्होल्टता आणि किमान आवश्यक प्रतिरोध दर्शवते.

 

सामान्य परिपथ व्होल्टता	चाचणी व्होल्टता	किमान प्रतिरोध
0 V ते 50 V AC दरम्यान	250 V DC	0.5 MΩ
50 V ते 500 V AC दरम्यान	500 V DC	1 MΩ
500 V ते 1000 V AC दरम्यान	1000 V DC	1 MΩ

ब्लोंडेलच्या प्रमेयानुसार:

• जेव्हा सिस्टममध्ये फेजची संख्या 'N' आणि वायर 'N+1' असतात, तेव्हा सिस्टमची एकूण शक्ती मोजण्यासाठी वॅट-मीटरची 'N' संख्या आवश्यक असते.
• जेव्हा सिस्टममध्ये फेजची संख्या 'N' आणि वायर 'N' असतात, तेव्हा सिस्टमची एकूण शक्ती मोजण्यासाठी वॅट-मीटरची 'N-1' संख्या आवश्यक असते.
• 3-फेज बॅलेन्स्ड अँड अनबॅलेन्स्ड स्टार कनेक्टेड सिस्टीममध्ये, एकूण शक्ती मोजण्यासाठी दोन वॅट-मीटर पुरेसे आहेत.
• परंतु 3-फेज स्टार कनेक्टेड सिस्टीम बॅलेन्स्ड असेल तर एकूण शक्ती मोजण्यासाठी फक्त एक वॅटमीटर पुरेसे आहे.

इलेक्ट्रिकल उपकरणे आणि प्रणालींसाठी भिन्न इन्सुलेशन प्रतिरोध (IR) मूल्ये खाली दिली आहेत:

उपकरणांची कमाल व्होल्टेज रेटिंग	मेगर आकार	किमान IR मूल्य
250 व्होल्ट	500 व्होल्ट	25 MΩ
600 व्होल्ट	1000 व्होल्ट	100 MΩ
5 kV	2500 व्होल्ट	1000 MΩ
8 kV	2500 व्होल्ट	2000 MΩ
15 kV	2500 व्होल्ट	5000 MΩ
25 kV	5 kV	20,000 MΩ
35 kV	15 kV	100,000 MΩ

ब्लॉन्डेलच्या प्रमेयानुसार, क्र. n-फेज सिस्टीममध्ये एकूण शक्ती मोजण्यासाठी वॅट मीटरची आवश्यकता आहे एकतर N (किंवा) N–1.

जेव्हा प्रणालीमध्ये स्वतंत्र न्यूट्रल वायर उपलब्ध असेल तेव्हा क्र. वॅट मीटरची आवश्यकता N आहे.

जेव्हा प्रणालीमध्ये न्यूट्रल वायर उपलब्ध नसते, तेव्हा क्र. वॅट मीटर आवश्यक आहे (N–1).

ब्लोंडेलच्या प्रमेयानुसार शक्ती मोजली जाते

फेज/वाहक	वॅटमीटर आवश्यक आहे
n	n - 1
n तटस्थ वायरसह	n

एक ओळ परतीच्या मार्गासाठी सामान्य ओळ म्हणून काम करत आहे. म्हणून आवश्यक असलेल्या वॅटमीटरची किमान संख्या 2 आहे.

Additional Information 

पॉलीफेस पॉवरचे मापन: 3 - ϕ

1) 3ϕ – 4 वायरसाठी → न्यूट्रल आहे

2) ब्लोंडेलच्या प्रमेयानुसार, जर 'n' वायर प्रणालीसाठी न्यूट्रल नसेल, तर 'n' वायर प्रणालीसाठी वॉटमीटरचा 'n-1' क्रमांक आवश्यक आहे.

त्या प्रकारचे लोड	तारा 3 - ϕ 3 - वायर	तारा 3 - ϕ 4 - वायर	डेल्टा 3 - ϕ 3 - वायर
समतोल	2	1, 2, 3	2
असंतुलित	2	2, 3	2

बरोबर उत्तर पर्याय 3 आहे: पायरोमीटर

संकल्पना:

• पायरोमीटर हा एक प्रकारचा दूरस्थ संवेदन तापमापक आहे
• हे दूरच्या वस्तूंचे तापमान मोजण्यासाठी वापरले जाते.
• हे भट्टीचे तापमान मोजण्यासाठी वापरले जाते

अतिरिक्त माहिती

• हायड्रोमीटर किंवा लॅक्टोमीटर हे एक उपकरण आहे जे तरंगणेच्या संकल्पनेवर आधारित द्रव पदार्थांचे घनता किंवा सापेक्ष घनता मोजण्यासाठी वापरले जाते.
• क्लॅम्प मीटर, ज्याला टॉंग टेस्टर म्हणूनही ओळखले जाते. हे एक उपकरण आहे जे परिपथशी कोणत्याही कनेक्शनशिवाय प्रवाहाचे मोजमाप करण्यासाठी वापरले जाते.

• लिसाजस आकृती हा नमुना आहे, जो CRO च्या स्क्रीनवर प्रदर्शित होतो, जेव्हा CRO च्या दोन्ही क्षैतिज आणि उभ्या विक्षेपण प्लेट्सवर वक्रीय सिग्नल लागू केले जातात.
• हे नमुने एकमेकांना लंब असलेल्या अक्षांसह वक्रीय लहरींच्या जोडणीद्वारे तयार केले जातात.
• हे नमुने वक्रीय सिग्नल्सच्या विस्तार, वारंवारता आणि टप्प्यातील फरकाच्या आधारावर बदलतील, जे CRO च्या दोन्ही क्षैतिज आणि उभ्या विक्षेपण प्लेट्सवर लागू केले जातात.
• लिसाजस नमुना दोन प्रकारच्या मोजमापांसाठी वापरला जातो: वक्रीय सिग्नलची वारंवारता, दोन वक्रीय सिग्नलमधील टप्प्यातील फरक

टॅकोमीटर हे शाफ्ट किंवा डिस्कच्या फिरण्याच्या गतीचे मोजमाप करणारे साधन आहे, जसे की मोटर किंवा इतर मशीनमध्ये. डिव्हाइस सामान्यतः कॅलिब्रेटेड ॲ​नालॉग डायलवर प्रति मिनिट क्रांती (RPM) प्रदर्शित करते, परंतु डिजिटल डिस्प्ले वाढत्या प्रमाणात सामान्य आहेत.

• 1000 V वगळता प्रश्नातील सर्व चाचणी व्होल्टता या उपकरणाच्या कमाल 600 V च्या व्होल्टतेपेक्षा कमी आहेत.
• त्यामुळे जास्तीत जास्त 600 व्होल्टवर चालणाऱ्या उपकरणांसाठी आवश्यक निरोधन रोध चाचणी व्होल्टता 1000 व्होल्ट आहे.
• चाचणी व्होल्टता सामान्यतः 500, 1000 किंवा 2500 V या क्रमात असतात ज्या हाताने चालवलेल्या जनित्राद्वारे तयार केल्या जातात.
• निरोधन रोध चाचणी ही एक विद्युत चाचणी आहे जी ओहममध्ये निरोधन रोध मोजण्यासाठी विशिष्ट प्रकार आणि व्होल्टेजचा स्तर वापरते.
• खालील सारणी BS 7671 ही आवश्यक चाचणी व्होल्टता आणि किमान आवश्यक प्रतिरोध दर्शवते.

 

सामान्य परिपथ व्होल्टता	चाचणी व्होल्टता	किमान प्रतिरोध
0 V ते 50 V AC दरम्यान	250 V DC	0.5 MΩ
50 V ते 500 V AC दरम्यान	500 V DC	1 MΩ
500 V ते 1000 V AC दरम्यान	1000 V DC	1 MΩ

• विद्युतधारा ट्रान्सफॉर्मर स्टेप-अप ट्रान्सफॉर्मर वापरतो.
• विद्युतधारा ट्रान्सफॉर्मर (C.T.) हे एक प्रकारचा उपकरण ट्रान्सफॉर्मर आहे जे त्याच्या दुय्यम विंडिंगमध्ये पर्यायी विद्युतप्रवाह निर्माण करण्यासाठी डिझाइन केले आहे जे त्याच्या प्राथमिकमध्ये मोजल्या जाणार्‍या प्रवाहाच्या प्रमाणात आहे.
• विद्युतधारा ट्रान्सफॉर्मर उच्च व्होल्टता प्रवाह कमी मूल्यापर्यंत कमी करतात आणि मानक ॲमीटर वापरून AC ट्रान्समिशन लाइनमध्ये वाहणार्या वास्तविक विद्युत प्रवाहाचे सुरक्षितपणे निरीक्षण करण्याचा एक सोयीस्कर मार्ग प्रदान करतात.
• दुय्यम बाजूला विद्युत प्रवाह कमी करून, C.T. दुय्यम बाजूला व्होल्टता देखील वाढवते.

• ॲमीटरमधील पार्श्वपथाचा उद्देश विद्युत् प्रवाहाला उपमार्ग करणे हा आहे.
• पार्श्वपथ हे असे उपकरण आहे जे विद्युत प्रवाहाला कमी विद्युतरोधाचा मार्ग तयार करून परिपथामधील दुसर्‍या बिंदूभोवती जाऊ देते.
• पार्श्वपथ (पार्श्वपथ रोधित्र किंवा ॲमीटर पार्श्वपथ) हा एक उच्च अचूक विद्युतरोधक आहे ज्याचा वापर परिपथामधून वाहणारा विद्युत् प्रवाह मोजण्यासाठी केला जाऊ शकतो.
• ॲमीटर पार्श्वपथ हे विद्युत परिपथामधील दोन बिंदूंमधील अत्यंत कमी-विद्युतरोधक जोडणी आहे जी विद्युत् प्रवाहाच्या एका भागासाठी पर्यायी मार्ग बनवते.
• परिपथाचे ॲम्पीअरता मोजण्यासाठी पार्श्वपथ व्होल्टता पातचा वापर ॲमीटरच्या संयोगाने केला जातो.

संकल्पना:

मीटर स्थिरांक = (परिक्रमणाची संख्या) / (एकूण ऊर्जा)

गणना:

दिलेल्याप्रमाणे, परिक्रमणाची संख्या = 100 मिनिटांत 100

1 तासात परिक्रमणाची संख्या = 10 × 60

मीटर स्थिरांक = 750 rev/kWh

\(750 = \frac{{10 \times 6}}{E}\)

\(\Rightarrow E = \frac{{100 \times 6}}{{750}} = 0.8\;kWh\)